28 listopada 2018 roku Grasse, miasto w sercu francuskiej Prowansji, przez kilka wieków uważane za światowe centrum perfumerii, zostało przez UNESCO zaliczone do Niematerialnego Kulturowego Dziedzictwa Ludzkości.
Formalna decyzja UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) – organizacji wyspecjalizowanej ONZ, której podstawowym celem jest wspieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury, sztuki i nauki, a także wzbudzanie szacunku dla praw człowieka, zapadła na 13 posiedzeniu Międzyrządowego Komitetu do spraw Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturalnego, które odbyło się w Port Louis na Mauritiusie 26.11.-2.12.2018. Decyzja Numer 13 com.3. – ”Wpisuje umiejętności związane z perfumami w Okręgu Grasse: uprawę roślin olejkodajnych, wiedzę na temat przerobu surowców naturalnych i sztukę tworzenia kompozycji zapachowych na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Kulturalnego Dziedzictwa Ludzkości.”
Grasse położone na górzystym terenie Prowansji, w pobliżu Cannes i Nicei, około 20 km od Lazurowego Wybrzeża, na płaskowyżu 350m nad poziomem morza, z bajecznymi widokami na otaczające je tereny, było już w połowie XII wieku ufortyfikowane w obronie przed atakami Maurów. W starym centrum
miasta turyści odnajdą zabytki z tego okresu. Dalszy rozwój miasta od XII do XVI wieku podkreślają lokalizacje w jego obrębie znanych klasztorów między innymi Franciszkanów (1220 r.) i Dominikanów (1236 r.) oraz szybki rozwój, opartego na bogatym rolnictwie otaczających terenów (uprawa oliwek), przemysłu przetwórczego. Jednym z głównych obszarów rozwoju przemysłu był dostatek wody, który pozwolił na niezwykle szybki rozwój m.in. garbarstwa. Miejskie dokumenty z 1260 roku zawierają informacje o garbarzach, barwieniu skór i produkcji wyrobów skórzanych opartych o surowce pochodzące z Genewy (od 1209 r.), Sycylii, Hiszpanii i Bliskiego Wschodu.
Grasse było znane przede wszystkim z produkcji rękawiczek. Ten rodzaj produkcji nie był szczególnie lubiany, choć decydował o ekonomii regionu, głównie ze względu na zapach związany z procesami chemicznymi garbarstwa. Jednocześnie Grasse i okolice były znakomitym terenem zarówno dziko rosnących jak i uprawianych roślin olejkodajnych, które służyły zarówno do tworzenia zapachów jak i w medycynie ludowej. To właśnie w Grasse powstało połączenie tych dwu obszarów produkcji i słynne perfumowane rękawiczki. Popularny średniowieczny obrazek „L’Habit du Parfumeur” prezentuje alegoryczną postać perfumiarza obwieszonego pojemnikami z pachnidłami, z alembikiem destylacyjnym na głowie i co charakterystyczne z kawałkiem irchy – skóry, z której produkowano eleganckie i pachnące rękawiczki. Ten sposób wykorzystywania olejków eterycznych z Grasse miał dwa aspekty praktyczne Po pierwsze rękawiczki były nośnikiem miłego zapachu właściciela, a więc zastępowały perfumy, ale także chroniły przed infekcjami, o jakie nietrudno
było przez dotykanie przedmiotów i innych ludzi przy ówczesnym poziomie higieny. Stąd już we wczesnym średniowieczu Grasse zaczęło być uznawane za ośrodek perfumerii. Nie bez powodu duża część powieści Patricka Suskinda „Pachnidło” jest zlokalizowana w Grasse. Tam powstały pierwsze, znane do dziś firmy, w których wielcy perfumiarze „nosy” tworzyli kompozycje zapachowe do perfum, kosmetyków i innych wyrobów. Tu także narodziła się współczesna aromaterapia. Tak już wtedy perfumeria i aromaterapia, choć jeszcze nie nazwane i opisane, były stosowane w praktyce.
Grasse było uznawane jak powiedziano wyżej za centrum perfumerii już w XII-XIII wieku. Pierwszy w historii cech perfumiarzy powstał we Francji w 1190 roku, o wiele wcześniej niż eksplodował prawdziwy rozkwit już właściwie przemysłu perfumeryjnego w Grasse, kiedy Katarzyna Medycejska w połowie XVI wieku osadziła w Grasse swoich perfumiarzy. Choć pierwsze alkoholowe perfumy w historii powstały z inicjatywy Polki Elżbiety Łokietkówny Królowej Węgier w XIV wieku (najpopularniejsza w całej Europie przez ponad 300 lat „Woda Królowej Wegier”)* to baza technologiczna, czyli destylacja alkoholu z wina pochodziła z XIII wiecznego Grasse, gdzie pierwszy alkohol wydestylowali francuscy Alchemicy Arnaud de Villeneuve i Raymond Lulle. Rozwój przemysłu substancji zapachowych w Grasse od XVI do XVIII wieku oparty o niezwykłe bogactwo roślin olejkodajnych dostępnych na otaczających je obszarach – lawenda, lawandyna, rozmaryn, róże, jaśmin, geranium, werbena,
szałwia królewska, cyprysy, jałowce, kwiaty pomarańczy i dziesiątki innych spowodowały, że bardzo szybko z miasta rękawiczników stało się miastem „rękawiczników-perfumiarzy”, aby w XVII-XVIII wieku stać się nie tylko francuską, ale i światową stolicą perfumerii. Początki tego przemysłu oparte były na technologiach stosowanych do dziś, chociaż surowce i technika uległy pewnym zmianom. Najpopularniejszą początkowo była metoda „maceracji”, czyli ekstrakcji wonnych składników roślin tłuszczem zwierzęcym (łój, smalec) na gorąco, w wyniku czego otrzymywano „pomady”. Pod koniec XIX w dla bardziej delikatnych kwiatów stosowano „enfleurage” czyli ekstrakcję wonnych składników zimnym tłuszczem (na którym układano warstwy kwiatów) także uzyskując „pomadę” chociaż proces wymagał 30-40-krotnego ręcznego układania kwiatów na warstwie tłuszczu. Z pomad poprzez ekstrakcję alkoholem etylowym otrzymywano „absolut”, który dopiero w tej formie mógł stać się składnikiem perfum opartych na alkoholu. Obydwie te metody mają dziś praktycznie wyłącznie muzealno-pokazowy charakter. Już od początków rozwoju produkcji roślinnych substancji zapachowych w Grasse stosowano znaną od ponad 5000 lat w Indiach metodę destylacji surowców roślinnych z parą wodną. Ta dominująca dziś metoda otrzymywania olejków eterycznych stała się podstawą niezwykłej pozycji Grasse na tym rynku już od XVIII wieku. Pod koniec XVIII wieku w metodach ekstrakcji tłuszcze zastąpiono rozpuszczalnikami organicznymi uzyskując po ich oddestylowaniu tzw. konkrety, z których po ekstrakcji etanolem powstawały absoluty. Tą metodą do dziś otrzymuje się np. absolut jaśminu, tuberozy czy mchu dębowego (nie ma takich olejków eterycznych, bo nie dają się z tych surowców wydestylować). Pierwsze zarejestrowane firmy produkujące olejki eteryczne, inne substancje zapachowe i ich mieszaniny czyli „kompozycje zapachowe”, stosowane do nadawania zapachu różnym wyrobom (od słynnych rękawiczek poczynając) to Antoine Chiris (1760), Cavalliere Freres (1874), Roure Bertrand Fils and Justin Dupont (1820), J.Mero-Boyveau (1832), Robertet et Cie (1850), Payan-Bertrand (1854), V.Mane Fils (1871) i H,Reynaud & Fils (1898) – wszystkie w Grasse. (wytłuszczonym drukiem oznaczono firmy istniejące do dziś). W 1846 roku w Grasse działało 49 wytwórni substancji zapachowych. Warto dodać, że w XVIII wieku powstały tylko dwie takie firmy w USA, a dopiero w XIX wieku pierwsze firmy w innych krajach Europy (Wielka Brytania, Szwajcaria, Holandia), USA i Japonii. Choć rynek ulegał wielu zmianom a producenci substancji zapachowych rozszerzali swoje profile produkcyjne o, oparte o podobne składniki, aromaty spożywcze, warto dodać, że wśród kilku podanych wyżej firm z Grasse V.Mane Fils pozostał w czołówce światowych koncernów w tej dziedzinie. Firmy, których nazwy zniknęły z rynku znalazły się w rękach międzynarodowych koncernów, które dziś zaczynają nawiązywać do ich tradycji. Koniec XIX w., a przede wszystkim druga połowa XX w., był okresem próby związania przemysłu perfumeryjnego z ośrodkami gdzie produkowano przede wszystkim perfumy i wyroby pokrewne, a ich centrami stały się Paryż, Lodnyn, Nowy Jork i Tokio. Tam odbywały się pokazy nowych perfum i ich promocja.
Na marginesie warto dodać, że pierwszy taki pokaz w historii to prezentacja „Wody Królowej Węgier”* w 1350 na dworze Króla Francji Karola V Mądrego.
Dominująca w coraz większym stopniu, także w dziedzinie substancji zapachowych moda na wyroby „naturalne” i „organiczne” powoduje powrót z obszaru dominującego w XX wieku syntetycznych substancji zapachowych do naturalnych składników zapachów a więc do tradycji, której Grasse było i pozostało symbolem. Stąd też moda na lokowanie marek w Grasse i rzeczywisty rozwój produkcji olejków eterycznych i innych substancji naturalnych w Grasse i okolicach a także imponujący rozwój upraw roślin olejkodajnych na całym obszarze Prowansji. W 1982 roku obroty firm produkujących substancje zapachowe wyniosły 1.700.000.000 franków (3 razy więcej niż w 1936 i 6 razy więcej niż w 1926).
Zarówno sama produkcja substancji zapachowych jak i otaczające Grasse plantacje stały się oczywistym celem turystyki. Zarówno działające w Grasse firmy jak i samo miasto starają się zaspokoić te oczekiwania w możliwie szerokim zakresie. Od najstarszego muzeum historii przemysłu perfumeryjnego w Grasse jakie powstało przy firmie Fragonard i powiązanych z nim wystawami w willi Jean-Honore Fragonard, znanego francuskiego malarza, którego nazwisko za nazwę swojej firmy perfumeryjnej przyjął w 1926 roku Eugene Fuchs. Dziś fabryka, muzeum, wystawa i butiki Fragonard konkurują z innymi tego typu miejscami a przede wszystkim z miejskim Musee International de la Parfumerie. Muzeum to powstało 100 lat temu początkowo jako prywatne muzeum sztuki perfumerii z inicjatywy Francois Carnot, rozwijane było dzięki dotacjom perfumiarzy i lokalnych firm m.in. wspomnianej wyżej firmy Antoine Chiris. F. Carnot działający bardzo aktywnie w obszarze perfumerii (to on m.in. skontaktował Francois Coty z firmą Lalique od opakowań) w 1955 roku z nowym kuratorem i z udziałem władz Grasse rozpoczął rozbudowę muzeum i jego zbiorów, także w oparciu o darowizny prywatnych kolekcjonerów. W 2006 roku rozpoczęto rozbudowę, która podwoiła powierzchnię wystawową.
W ten sposób Grasse wróciło na swoje miejsce Światowego Centrum Perfumerii – ważnej dziedziny sztuki i co potwierdziła decyzja UNESCO stało się miejscem Kulturowego Dziedzictwa Ludzkości.
*Por. W.S.Brud, I.Konopacka-Brud „Podstawy Perfumerii” (Rozdział 5), Łódź 2009.
Zapraszamy na stronę Kwartalnika „Aromaterapia”
